Ο παρεξηγημένος κηφήνας

Για την κοινωνία ο κηφήνας έχει μείνει ως ένας υποτιμητικός χαρακτηρισμός που προσδίδεται στους τεμπέληδες. Θυμάμαι μάλιστα έναν θείο μου που αποκαλούσε τα παιδιά του κηφήνες.Ο χαρακτηρισμός αυτός προσδίδεται ενίοτε και στους γυναικάδες. Οι περισσότεροι μελισσοκόμοι θεωρούν τον κηφήνα άχρηστο, καθώς δεν συλλέγει μέλι, δεν συμμετέχει σε άλλες εργασίες, ενώ τρώει απ’ το μέλι.
Γι αυτό το λόγο άλλωστε δίνουν στα μελίσσια φύλλα κηρήθρας με προσχεδιασμένα εργατικά κελιά επάνω, ώστε να αποτρέψουν τις μέλισσες (όσο γίνεται) απ’ το να χτίσουν κηφηνοκελιά, τα οποία είναι ελαφρώς μεγαλύτερα και κατά συνέπεια απ’ το να παράγουν πολλούς κηφήνες.

Τα μάτια του κηφήνα είναι πολύ μεγαλύτερα απ’ των υπόλοιπων μελισσών ώστε να ανιχνεύουν τη βασίλισσα από μακριά κατά το πέταγμα τους προς τη γονιμοποίηση.

Σ’ αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να αποκαταστήσω την τιμή του παρεξηγημένου κηφήνα. Θα προσπαθήσω τουλάχιστον… Οι κηφήνες είναι πολύ ιδιαίτερα όντα. Δεν μπορούν να συλλέξουν μέλι γιατί δεν διαθέτουν προβοσκίδα αλλά ούτε και τα εργαλεία στα πόδια για τη μεταφορά της γύρης. Δεν διαθέτουν ούτε κεντρί! Ναι, δεν μπορούν να τσιμπήσουν. Είναι εντελώς άκακοι (παχουλούς και χαζούλιακες τους χαρακτήριζε ο δάσκαλός μου), σε αντίθεση με τις εργάτριες που μπορούν να στη “βαρέσουν” μόνο και μόνο επειδή έχει συννεφιά και τις εκνευρίζει. Μπορείτε να δώσετε έναν κηφήνα σε ένα παιδάκι για να παίξει, όπως ακριβώς και με ένα τζιτζίκι. Είναι πράγματι αγαθοί.

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία για τον κηφήνα είναι ότι γεννιέται από αγονιμοποίητο ωάριο. Αν αρχίσετε να το επεξεργάζεστε αυτό στο μυαλό σας θα καταλήξετε στο επίσης εντυπωσιακό συμπέρασμα ότι δεν έχει πατέρα αλλά έχει παππού! Ο κόσμος των εντόμων είναι πολύ διαφορετικός από τον δικό μας. Η βασίλισσα ανάλογα με το είδος των κελιών που βρίσκει γεννάει εργάτριες ή κηφήνες. Κηφήνας όμως μπορεί να γεννηθεί και από εργάτρια! Παρότι οι εργάτριες έχουν ουσιαστικά κατεστραμμένες ωοθήκες και δεν μπορούν να γονιμοποιηθούν, μπορούν να γεννήσουν κηφήνα καθώς αυτός δημιουργείται από αγονιμοποίητο ωάριο. Συμβαίνει σπάνια και κυρίως στις περιπτώσεις αρρενοτοκίας ενός μελισσιού, δηλαδή όταν αυτό μείνει για καιρό χωρίς βασίλισσα, δεν υπάρχει γόνος (άρα και συνέχεια στο είδος) και οι εργάτριες πάνω στον πανικό τους αρχίζουν να γεννάνε· αλλά μόνο κηφήνες. Είναι μία κατάσταση στην οποία αν δεν επέμβει ο μελισσοκόμος θεωρείται μη αναστρέψιμη.

Επάνω εργατικός γόνος και κάτω κηφηνοκελιά τα οποία όπως φαίνεται είναι λίγο μεγαλύτερα.

Ένα ακόμα εντυπωσιακό στοιχείο σχετικά με τον κηφήνα είναι ότι κατά την σεξουαλική πράξη, η οποία συμβαίνει στον αέρα και όχι μέσα στην κυψέλη, τα αναπαραγωγικά του όργανα εκρήγνυται μέσα στη βασίλισσα, με αποτέλεσμα, ο κηφήνας, να πέσει στο έδαφος και λίγο μετά να πεθάνει. Δεν είναι λίγες οι φορές μάλιστα που η βασίλισσα δεν μπορεί να απαλλαγεί από τα γεννητικά όργανα του κηφήνα που έχουν μείνει μέσα της και επιστρέφει στην κυψέλη για να δεχτεί την βοήθεια των εργατριών, οι οποίες θα τα απομακρύνουν, πριν συνεχίσει το γαμήλιο ταξίδι της. Ένα φαντασμαγορικό ακροβατικό σόου με θανατηφόρο τέλος…

 Ο κηφήνας χρειάζεται 24 ημέρες για να εκκολαφτεί, τις περισσότερες από κάθε άλλο μέλος της κυψέλης. Αφού γεννηθεί αρχίζει και περιφέρεται μέσα στην κυψέλη για λίγες ημέρες μέχρι να ξεκινήσει την πρώτη του δοκιμαστική πτήση. Ενώ από μια ηλικία και μετά μπορεί να τραφεί μόνος του, προτιμά να τον ταΐζουν οι εργάτριες… Ωραία λοιπόν έχω θέσει ως τώρα όλα όσα έχουν κάνει τον κηφήνα συνώνυμο της τεμπελιάς και έχουν μετατρέψει το όνομά του σε προσβλητικό χαρακτηρισμό. Γιατί όμως δεν είναι έτσι;

Τα αναπαραγωγικά όργανα του κηφήνα. Η καφέ ουσία στην άκρη είναι το σπέρμα του.

Ας δούμε καταρχάς αν ο κηφήνας είναι όντως τόσο άχρηστος όσο θεωρούμε και ο μοναδικός λόγος ύπαρξης του είναι η γονιμοποίηση της βασίλισσας. Το γεγονός ότι ο κηφήνας γίνεται δεκτός σε όλες τις κυψέλες και δεν εκδιώκεται από τις φρουρούς, σε αντίθεση με τις εργάτριες και τις βασίλισσες ξένων μελισσιών, μάλλον θα έπρεπε να μας έχει προβληματίσει.

Οι κηφήνες συμβάλουν στην διατήρηση της θερμοκρασίας της κυψέλης και μάλιστα καλύτερα απ’ τις εργάτριες μιας και έχουν μεγαλύτερο όγκο-φτερά. Σύμφωνα με τον Pierre Jean-Prost συμμετέχουν στην τροφάλλαξη, άρα στην μετατροπή νέκταρος σε μέλι, αν και σύμφωνα με κάποιες νεότερες θεωρίες σε πολύ μικρότερο βαθμό απ’ ότι πιστεύαμε. Ακόμα και έτσι όμως, διακόπτοντας ουσιαστικά την μεταφορά της φερομόνης, αναγκάζουν παραμάνες εργάτριες να μετατραπούν σε συλλέκτριες αυξάνοντας τη συλλογή νέκταρος και αντισταθμίζοντας κατά πολύ την ποσότητα που καταναλώνουν οι ίδιοι.

Είναι όμως αυτές οι εργασίες αρκετές ώστε να αποκαταστήσουν την τιμή του κηφήνα;

Βασικά βλέπουμε τα πράγματα από λανθασμένη οπτική γωνία. Ο σκοπός του μελισσιού δεν είναι να συλλέξει μέλι! Αυτός είναι ο σκοπός του μελισσοκόμου. Ο σκοπός του μελισσιού είναι η συνέχεια. Η διαιώνιση του είδους. Το μέλι είναι ένα αναγκαίο μέσο για να επιτευχθεί η διαιώνιση, δεν είναι όμως ο σκοπός. Απ’ την άλλη αντιμετωπίζουμε το μελίσσι σαν μία κοινωνία μελισσών. Άρα και τα μέλη της ως άτομα. Το έχω κάνει και εγώ από αυτό εδώ το blog. Το ξέρω είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αυτή η προσέγγιση γιατί οι μέλισσες είναι πολύ μακριά απ’ τον κόσμο των θηλαστικών που έχουμε συνηθίσει και κατανοούμε εύκολα. Μας θυμίζει κάποιου είδους sci-fi κοινωνία που μας γοητεύει, όμως η πραγματικότητα απέχει πολύ από αυτό. Το μελίσσι ΔΕΝ είναι κοινωνία, είναι ΑΤΟΜΟ! Είναι ένας υπεροργανισμός και οι μέλισσες είναι τα κύτταρα του. Καμία κοινωνία δεν λειτουργεί όπως το μελίσσι.

Μέλισσες θα σας επιτεθούν, θυσιάζοντας τον εαυτό τους, για να προστατέψουν την κυψέλη τους, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση μεταξύ τους ή κάποια εντολή μιας ελίτ. Απλά επειδή έτσι κρίνουν ότι πρέπει για το καλό του συνόλου. Θα αλλάξουν εργασία επειδή έτσι επιβάλουν οι συνθήκες. Κατά βούληση. Δεν λειτουργούν οι κοινωνίες με αυτά τα αντανακλαστικά. Έτσι λειτουργεί μόνο το σώμα μας. Όταν ένα ιός μας προσβάλει, μια ομάδα από αντισώματα θα αναλάβει να τον καταπολεμήσει, επειδή έτσι επιτάσσουν οι συνθήκες. Αν για παράδειγμα σταματήσετε να τρώτε, ο οργανισμός σας θα πρέπει άμεσα να βρει αλλού το καύσιμο ώστε να διατηρήσει την ενέργειά του και έτσι αρχίζει να σπάζει τη πρωτεΐνη από τους μυϊκούς ιστούς. Χωρίς κάποιος ή κάποια ομάδα να αποφασίσει τι πρέπει να γίνει και από ποια μέλη. Απλά επειδή έτσι δεν θα τεθεί σε κίνδυνο η επιβίωση του (υπερ)οργανισμού.

Κηφήνας και βασίλισσα κατά την σύζευξη τους στον αέρα.

Οι κηφήνες λοιπόν είναι τα αναπαραγωγικά όργανα αυτού του οργανισμού. Σκεφτείτε επίσης το εξής συσχετισμό. Τι παραπάνω κάνει μια βασίλισσα; Δεν χτίζει, δεν συλλέγει μέλι, ούτε γύρη, δεν φροντίζει το γόνο, ούτε καν τρώει αν δεν την ταΐσουν. Μόνο γεννάει. Τριγυρίζει στην κυψέλη αφήνοντας αυγά και τίποτα άλλο. Θεωρείται όμως το πιο σημαντικό μέλος της αποικίας και όχι άδικα γιατί είναι και η μόνη που εκτελεί την συγκεκριμένη εργασία. Άρα πολύτιμη.

Για έναν μελισσοκόμο ο κηφήνας είναι άχρηστος ή έστω ότι δεν είναι βλαβερός. Για έναν βασιλοτρόφο όμως είναι η ουσία της δουλειάς του. Είπαμε ότι ο κηφήνας προκύπτει παρθενογεννητικά και μεταφέρει μόνο το γονιδίωμα της μητέρας του. Έτσι είναι σημαντικότατος παράγοντας στην παραγωγή βασιλισσών. Σε ορισμένα μέρη του κόσμου, ορίζονται απομακρυσμένα μέρη, όπως μικρά ακατοίκητα νησιά ή απομονωμένες πλαγιές βουνών στα ορεινά, ως τόποι σύζευξης βασιλισσών. Για τους σύγχρονους μελισσοκόμους η παραγωγή βασιλισσών είναι καθοριστικής σημασίας. Σε τέτοιες περιοχές όπου μπορεί να ελεγχθούν οι πληθυσμοί και το είδος των εντόμων, μπορεί να επιτευχθεί σύζευξη κηφήνων και βασιλισσών της ίδιας φυλής.

Όπως και στην κτηνοτροφία, έτσι και στη μελισσοκομία τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρήθηκε μια ανταλλαγή φυλών, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να εξαφανιστούν ιθαγενείς φυλές και να δημιουργηθούν υβρίδια, τα οποία όπως αποδείχτηκε αργότερα παρουσίασαν μεγαλύτερες ευαισθησίες σε ασθένειες και μικρότερη προσαρμοστικότητα. Είναι γνωστό και πλέον αποδεκτό ότι η καλύτερη φυλή είναι πάντοτε η ντόπια φυλή και με βάση αυτό ο ρόλος των κηφήνων είναι καθοριστικής σημασίας. Μπορούμε να επιλέξουμε μια βασίλισσα ντόπιας φυλής, αλλά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε από τι είδους κηφήνες θα γονιμοποιηθεί, δεδομένου ότι θα συζευχθεί με 10-12 από αυτούς έξω από την κυψέλη.

Αφεσμός μελισσών. Μέρος του πληθυσμού ενός μελισσιού, μαζί με την βασίλισσα εγκαταλείπει την κυψέλη οδεύοντας προς τη δημιουργία μιας καινούργιας αποικίας.

Για το ίδιο το μελίσσι ο κηφήνας είναι εξίσου σημαντικός. Οι κηφήνες αναθρέφονται την άνοιξη με σκοπό, όταν θα σμηνουργήσει το μελίσσι (φυσικός τρόπος πολλαπλασιασμού του μελισσιού, άρα και διαιώνισης του είδους που λέγαμε παραπάνω), να γονιμοποιήσει τη νέα βασίλισσα. Μην ξεχνάτε πως η φυσική πορεία ενός μελισσιού μέσα στο χρόνο είναι αυτή. Όχι να συλλέξει τόνους μέλι που θα μας αποφέρουν μεγάλο εισόδημα, αλλά να σμηνουργήσει. Όλο αυτό το διάστημα μέχρι το φθινόπωρο οι κηφήνες θα τριγυρίζουν μέσα στην κυψέλη. Κάπου εκεί όταν θα πλησιάζει ο χειμώνας και οι διαθέσιμες τροφές θα αρχίσουν να μειώνονται θα απομακρυνθούν από τη φρουρά της εισόδου και θα αφεθούν να πεθάνουν από την πείνα και το κρύο. Σκληρό, αλλά για το μελίσσι είπαμε προέχει η συνέχεια και την περίοδο του χειμώνα λόγω του κρύου οι μέλισσες δεν πετούν, άρα και οι κηφήνες δεν γονιμοποιούν, οπότε για εκείνη την περίοδο είναι πράγματι περιττοί. Θα ανατραφούν νέοι την άνοιξη. Κάτι αντίστοιχο δεν κάνει το μελίσσι άλλωστε και σε μια βασίλισσα που δεν γεννάει ικανοποιητικά; Την θανατώνει και την αντικαθιστά με συνοπτικές διαδικασίες.

Ο κηφήνας λοιπόν όχι μόνο άχρηστος δεν είναι, αλλά αποτελεί σημαντικότατο παράγοντα για την ποιοτική παραγωγή βασιλισσών, ενώ έχει καθοριστική συμμετοχή στον βασικό σκοπό του μελισσιού που είναι η συνέχεια. Το μελίσσι είναι σαν ένα φυτό. Οι εργάτριες είναι οι ρίζες του, τα φύλλα του, ο κορμός του. Η βασίλισσα είναι ο ύπερος και ο κηφήνας οι στήμονες του άνθους.

Επιμέλεια κειμένου: Στράτος Σαραντουλάκης, Μελισσοκόμος

Πηγή: Ορεινό Μέλι